فتق

فتق کە بە کوردی قۆڕی پێدەڵێن،یەک لە نەخۆشیە بڵاوەکانی لەشی مرۆڤە،لە ژیاندا پیاوان بە رێژەی ٢٧% و ژنان بە رێژەی ٣% دوچاری فتقی بن ڕان( groin hernia) دەبن.دوای کاری نەشتەرگەری ناو سک بەهۆی تێکچونی پێکهاتەی شوێنی نەشتەرگەریەکەوە، رێژەی ٢% بۆ ١٠% لە نەخۆشەکان دوچاری فتقی نەشتەرگەری( incisional hernia) دەبن.

فتق بریتیە لەوەی بەشێک لە ریخۆڵە( intestin) یان پەردەچەوری ناو سک(omentem)،یان چەوری ئاسایی سک (fatty tissiu)بۆ دەرەوەی دیواری سک دەردەپەڕێت،ئەم دەرپەڕینە لە رێگەی ڕێرەوی ئاساییەوە دەبێت کاتیک دەرگای ڕێرەوەکە گەورە دەبێت.لە باری ئاساییدا دەبێت ڕێرەوەکان وا دابخرێن کە رێگە لە دەرپەرینی ئۆرگانەکانی ناو سک بگرن،بەڵام هەندێک جار ڕیرەوەکان وەک پیویست داناخرێن و دەرفەت بۆ دەرپەرینی ئۆرگانەکانی ناو سک دەرەخسێنن،ئەگەر ڕێرەوی بۆریەکانی کۆئەندامی نێرینە کە لە سکەوە بۆ هێلکەکان دەروات،بە هۆکاری زکماکی یان بە هۆی نەخۆشی ترەوە بە باشی دانەخرێت، دەبێتە هۆی دروستبونی فتقی بن ڕانی ناراستەوخۆ( indirect inguinal hernia).ئەگەر شوێنی ناوک لە دوای لە دایکبون بە باشی دانەخرێت،فتقی ناوکی مناڵان دروستدەبێت. ئەگەر ڕێرەوی بۆریەکانی خوێن کە لە سکەوە بۆ پەلی خوارەوە دروات،لە ژنی بەتەمەندا گەورە ببێت، فتقی بن ڕانی فێمۆرالی لێدروستدەبێت.

هەندێک جار بە هۆی لاوازبونی دیواری سکی مرۆڤەوە ئۆرگانەکانی ناو سک دەردەپەڕن و فتق دروستدەبیت،ئەم حالەتە لە ژناندا زۆر ترە تا لە پیاواندا وەک فتقی دەوری ناوک( pareumbilical hernia)،وە لە خەلکی بە تەمەندا زیاترە تا لە گەنج ومنداڵداوەک فتقی راستەوخۆی بن ڕان( direct inguinal hernia).

لە دوای کاری نەشتەرگەری ئەگەر برینەکە وەک پێویست چاک نەبێتەوە،شوینی نەشتەرگەریەکە بە لاوازی دەمێنیتەوە و لە خاڵە لاوازەکانەوە بەشێک لە ئۆرگانەکانی ناوسک دەردەپەڕن و فتقی نەشتەرگەری(incisional hernia) دروستدەکەن.

نیشانەکانی فتق : 

زۆربەی کات فتق وەک هەڵئاوسانێک لە بن ڕاندا یان لە دەوری ناوک،یان لە شوێنی برینی کۆنی نەشتەرگەریدا دەردەکەوێت.لە کاتی وەستان و رۆشتن و وەرزش و کاردا، هەڵئاوسانەکە زیاد دەکات،لە کاتی پشودان و راکشاندا هەلئاوسانەکە کەم دەکاتەوە و نامێنیت،هەندیک جار نەخۆشەکە بە دەست فشار دەخاتە سەر فتقەکە و دەیباتەوە ناوەوە( reducible hernia).هەندێک جاری تریش فتقەکە بە فشاری دەستی نەخۆش و پزیشک ناچیتە ناوەوە(irreducible hernia) 

جاری وا هەیە لە شوێنی فتقدا نەخۆش هەست بە ئازارێکی سوک دەکات،لە کاتی کۆکە و کار و سەرئاو و قورسایی بەرزکردنەوەدا نەخۆشەکە زۆرتر هەست بە ئازار دەکات.

یەک لە مەترسیەکانی فتق ئەوەیە کە فتقەکە بگیرێت و ئۆرگانە دەرپەریوەکە بۆ ناو سک نەگەڕیتەوە،بەو شێوەیە نەخۆشی ریخۆڵەگیران(intestinal obstruction) دروستدەکات کە نەخۆشیەکی گەورە و مەترسیدارە و نەخۆش دوچاری سک ئێشە و سک ئاوسان و رشانەوە و قەبزی دەبێت،نەخۆشەکە ئاو و کانزای لەشی کەم دەبێتەوە و بە زەحمەت هەناسەی بۆ دەدرێت،ئەگەر زو نەشتەرگەری بۆ ریخۆڵە گیران نەکرێت، مەترسی لەسەر ژیانی دروستدەبیت. ئەگەر ریخۆلەگیران چارسەر نەکرێت و درێژە بکێشێت،وردە وردە هاتوچۆی خوێن بۆ ئۆرگانە دەرپەڕیوەکە کەم دەبێتەوە و دوچاری کەمخوێنی و گانگرین (strangulation and gangrin)دەبیت و نەخۆشەکە لە مردن نزیک دەبێتەوە.

هۆکارەکانی دروستبونی نەخۆشی فتق:

بە شێوەیەکی گشتی دو هۆکار فتق دروستدەکەن،یەکەم هۆکار لاوازبونی دیواری سک و گەورەبونی دەرگای رێرەوە سروشتیەکانی لەشی مرۆڤە، سکماکی بێت یان بە هۆی نەخۆشی دوای لە دایکبون و قەڵەویەوە بێت.

هۆکاری دوەم بۆ زیادبونی فشاری ناوسکی نەخۆش دەگەڕێتەوە،کۆکە بە هۆی نەخۆشیەکانی کۆئەندامی هەناسەدانەوە،قەبزی بە هۆی نەخۆشیەکانی کۆئەندامی هەرسکردنەوە،میزگیران و بە زەحمەت میزکردن بە هۆی نەخۆشیەکانی کۆئەندامی میز و میزەرۆوە،بەرزکردنەوەی قورسایی لە کاتی وەرزش و کاری سەختدا.هەموی دەبێتە هۆکاری بەرزکردنەوەی فشاری ناوسک،فشارە بەرزەکە پاڵ بە ئۆرگانەکانی ناو سکەوە دەنێت بۆ ئەوەی لە شوێنە لاوازەکانی دیواری سکەوە دەرپەڕن و بچنە دەرەوە و فتق دروستبکەن.

جۆرەکانی فتق : 

١.فتقی بنڕان ( groin hernia)،ئەو فتقانەیە کە لە بنراندا دروستدەبن،ئەویش چەند جۆرێکە،inguinal ,femoral hernia.ئەم جۆرە فتقانە لە پیاودا زۆرترە تا لە ژناندا.ئەم جۆرە فتقە زۆرترین جۆرەکانی فتقی لەشی مرۆڤ دەگرێتەوە.

٢.فتقی ناوک ( umbilical hernia) ئەم جۆرە فتقە زۆربەی کات لە مندالدا دروستدەبیت.

٣.فتقی دەوروبەری ناوک( paraumbilical hernia)ئەم جۆرە فتقە بە زۆری لە ژناندا دروست دەبێت.

٤.فتقی نەشتەرگەری (Incisional hernia).ئەم جۆرە فتقانە لە دوای کاری نەشتەرگەری بۆ نەخۆشی تر دروست دەبێت،لە ژناندا زیاترە تا لە پیاواندا.

٥.فتقی ناوسنگ ( hiatal hernia ,diaphragmatic hernia)ئەو جۆرە فتقەیە کە بەشێک لە ئۆرگانەکانی ناو سکی نەخۆش دەخزێتە ناو سنگی نەخٶشەکە و دوچاری تەنگەنەفەسی گرفتی تری دەکات.

٦.جەند جۆرێکی تری فتق هەن .

چارەسەری نەخۆشی فتق :

نەخۆشی فتق یەک لەو نەخۆشیانەیە کە بە نەشتەرگەری نەبێت هیچ جارەسەرێکی تری نیە،ئەگەر نەخۆشەکە بە هۆی تەمەن و نەخۆشی ترەوە بەرگەی بەنج و نەشتەرگەری نەگرێت،دەبێت پشتێنی تایبەتی ببەستێت و جوڵەکانی سنوردار بکرێن تا رێگە لە فتق گیران بگیرێت. باشترین چارەسەر بۆ فتق ئەوەیە لەگەڵ دەرکەوتنیدا بە زوترین کات نەشتەرگەی بۆ بکرێت، بۆ ئەوەی رێگە لە گیرانی فتق و کاریگەریە خراپەکانی تری بگیرێت.تەنها لە کاتی فتقی ناوکی منداڵدا نەبێت کە باشترە بۆ ماوەی ٢ دو ساڵ چاوەروان بکەیت تا دەرفتی بدرێت خۆی چاک ببێتەوە،باشترە بەزوترین کات کاری نەشتەرگەری بۆ فتق بکرێت.

فتق بە نەشتەرگەری ئاسایی ( open surgery)،یان بە هەناوبین( laparoscopic surgery ) چارەسەر دەکرێت،پزیشک دەتوانیت بە بەنجی گشتی یان بە بەنجی ناوچەیی نەشتەرگەری بۆ نەخۆش بکات.

د.ئارا